16-BÖLÜM:
 
SEKİZİNCİ BÖLÜM
 
İkinci göğün yapısını ve burada hâkim olan utarit yıldızının durumlarını
beş madde ile bildirir.
 
Birinci Madde
 
Utarit (merkür) yıldızının mümessil feleğini ve hareketinin görüntüsünü
bildirir.
 
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Utarit feleği, yedi
gezegenden sayılmıştır ki, ay feleğine oranla sekizinci; zühre feleğinin
altında olup, iki aşağı nâmıyle meşhur olan iki feleğin altta olanıdır. Ay
feleğine yakındır. Utarit yıldızı burada tek başına hakim olup, karıştırıcı
ismi ile tanınmıştır. Bu feleğin durumu ve yapısı, parçaları bakımından,
öteki gezegenlerden farklıdır. Astronomlar, Utarit yıldızı için yere şâmil
üç büyük felek ve yere şâmil olmayan bir küçük felek tesbit etmişlerdir.
Gözetleme sureti ile değişik durumlarını bu dört felekle belirleyip,
nizamını vermişlerdir. Birinci felek küllî felektir ki; merkezde, eksende,
kuşakta, kutuplarda ve harekette burçlar feleğine uygun ve mümessildir. Bu
felek, öteki mümessiller gibi yere şâmil ve merkezi âlemin merkezidir. iki
paralel yüzeyle kuşatılmış küre bir cisimdir ki, üst yüzeyi üzerinde olan
zührenin alt yüzeyine ve alt yüzeyi altında olan ağın üst yüzeyine teğettir.
Bu mümessil felek, kendi üstünde ve altında bulunan diğer felekler gibi
önce büyük feleğin günlük hareketine uyup, âlemin merkezî çevresinde
doğudan batıya zorunlu hareket eder. İkinci olarak burçlar feleğinin yavaş
hareketi kadar kendi özel hareketi ile âlemin merkezi çevresinde doğudan
batıya zorunlu hareket eder. İkinci olarak burçlar feleğinin yavaş
hareketi kadar kendi özel hareketi ile âlemin merkezi çevresinde batıdan
doğuya âheste gider. Sanki burçlar feleğini hareket ettirmesi ile hareket
eder gibidir. Şu halde doruk, etek, tepe ve kuyruk noktaları bu hareket
üzere her yetmiş güneş senesinde bir derece mesafe kat eder. Utaritin
açıklanacak döndürücü feleğinde bulunan ikinci doruğundan başka ve ayın
açıklanacak doruğundan ve mümessilinden ve diğer noktalarından başkadır, -
zira ki bu dördü, onlara muhalif bulunup doğudan batıya hareket ederler-.
 
 İkinci Madde:
 
Utarit Yıldızının merkez dışı olan yönetici feleğini ve taşıyıcı feleğini
apı ve hareketleri ile bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Utaritin yöneticisi,
mümessil feleği ile birlikte boş bir felektir ki, merkez dışı olan iki
feleğinin birincisidir. ikincisi dolu felektir ve utaritin dört feleğinden
ikincisidir. Yönetici felek, içine aldığı merkez dışı ikinci feleğin
merkezini, doğudan batıya hareket ettirerek idare ettiği için buna yönetici
derler. Merkez dışı olan diğer felekler, mümessil feleklerin içinde
oldukları gibi bu yönetici felek dahi mümessilinin içindedir. Yöneticinin
yumru yüzeyi, mümessilin yumru yüzeyine birinci doruk namıyle meşhur olan
ortak bir noktada teğettir. Yöneticinin çukur yüzeyi, mümessilin çukur
yüzeyine birinci etek adıyla bilinen ortak bir noktada temas etmiştir.
Yönetici feleğin merkezi, âlemin merkezinden altı derece kadar doruğu
tarafına çıkmıştır.
Mümessil felekten yönetici felek ayrıldıkta, diğer mümessilleri tamamlayıcı
olan ikişer küre şeklinde benzerleri, bu mümessilden dahi meydana
gelmiştir. Bundan sonra merkez dışının ikincisi, utarit yıldızının üçüncü
feleğidir. Bu yönetici felekten boşalmıştır. Döndürücünün merkezini taşır.
Yönetici felek, mümessilinin içinde bulunduğu üzere, bu taşıyıcı felek dahi
yönetici feleğin içindedir. Taşıyıcının yumru yüzeyi, yöneticinin yumru
yüzeyine ikinci evc namıyle bilinen bir noktada yetmişdir. Taşıyıcının
çukur yüzeyi ve yumru yüzeyi, yöneticinin çukur yüzeyine ikinci etek tabir
olunur bir noktada teğettir. Taşıyıcının merkezi, yöneticinin merkezinden
üç derece ve âlemin merkezinden dokuz derece doruk tarafına çıkmıştır.
Yönetici felekten taşıyıcı felek ayrıldıkta, yöneticiden iki küre kalır ki,
onun tamamlayıcısıdır.
Utarit bu tertip ve tecrübe ile bu şekil ve görünüşe gelir ki: Kendisinde
iki doruk ve iki etek bulunur. Bunlar mümessilden parça gibi
olduklarından, mümessil doruğu ve mümessil eteği namıyla şöhret
bulmuşlardır. Diğerleri dahi yöneticiden parça oldukları görünümünden
dolayı yönetici doruğu ve yönetici eteği adıyla isimlendirilmişlerdir.
Mümessilin doruk ve eteğine birinciler dahi derler. Yöneticiye mensup doruk
ve eteğe dahi ikinciler derler.
Her feleğin kendine özgü hareketi olup; kendi merkez, mihver, kuşak ve
kutupları üzerinde dönüp, dönüşünü tamam etmek kaçınılmaz olduğu için
utaritin yönetici feleği de, zührenin altında kendi mümessili içinde ve
kendi merkezi çevresinde hareketi ile batıdan doğuya burçlar sırasına
uymayan utaridin ikinci doruğunu idare eder. Güneşin ortası kadar hareket
edip bir güneş senesinde bir devresini tamamlar. Utaritin taşıyıcı feleği
dahi yönetici feleğin içinde, teki taşıyıcı felekler gibi kendi merkezi
çevresinde özel hareketi ile batıdan doğuya burçlar sırası üzere utaridin
döndürücü feleğini idare ile güneşin ortasının iki katı kadar hareket edip,
hareketinin yarısı yöneticinin sıraya uygun hareketine karşıdır. Diğer
yarısı güneşin ortasına eşit gelip, utarit her burçta onyedi gün bekleyip,
bazı burçlarda tereddüt etse, iki ay kalıp, senede bir derecesini güneşle
beraber tamamlar. Utaridin döndürücüsünün merkezi, zühreninki gibi sürekli
güneşin merkezine mutabık olup asla muhalefet etmez. Bunun için utarit
yıldızı döndürücüsünün çapının yarısından fazla güneşten ırağa gitmez.
Çapının yarısı ortasında yirmi dereceden fazla uzağa yetmez. (Allah daha
iyi bilir).
 
 Üçüncü Madde
 
Utarit yıldızının döndürücü feleğini, şekil ve hareketiyle bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar, bu utarit yıldızının dahi
durumlarının tanzimine diğer şaşırmış gezegenler gibi, belirlenen ölçülerle
yetinmeyip; yere şâmil olmayan bir küçük felek dahi tespit edip, ona:
Döndürücü felek demişlerdir. Döndürücü felek, utaritin mümessil feleğinde
yere şâmil olmayan bir küçük felektir ki, utaritin dört feleğinden
dördüncüsüdür. Aynı zamanda yıldızın cisminin taşıyıcısıdır. Merkez dışı
olan üçüncü taşıyıcı feleğin kuşağında, yani iki kutbu arasında çakılmıştır
ki, çapı taşıyıcının kalınlığına eşit olup, yüzeyi, taşyıcı durumdaki
döndürücünün iki yüzeyine yukarıda ve aşağıda birer noktada teğettir.
Döndürücü felek, bir tek yüzeyle kuşatılmıştır, dolu ve küre bir cisimdir.
Taşıyıcı feleğin cisminde, kendi merkezi çevresinde kendine özgü
hareketiyle batıdan doğuya burçlar sırası üzere deveran edip; bir tarafında
çakılı olan utaridi kendisiyle birlik hareket ettirir. Bu felek, utarit
yıldızını bir gün bir gecede, kendi kuşağının üçyüzaltmış derecesinden üç
dereceden fazla mesafeye alıp gider. Yaklaşık, dört ayda bir dönüşünü
tamamlar. Bu harekete: Değişik hareket, özel hareket dahi derler.
Utarit yıldızı dahi tek yüzeyle kuşatılmış dolu, ışıklı ve kürevî bir
cisimdir. Döndürücü feleğini cisminde gömülmüştür ki, döndürücünün yüzeyinin
iki kutbu yarısında, kuşağı yanında, bir tarafta bulunup, ortak bir noktada
döndürücünün yüzeyine temas etmiştir. Yani yıldızın cismi, tamamiyle
döndürücünün cismine dahil bulunmuştur. Taşıyıcı felek, bir tarafında,
döndürücünün dönüşü gibi, utarit yıldızının dahi döndürücüsü tarafında,
kendi merkezi çevresinde, burçlar sırası üzere sürekli dönüş hareketini
incelemeyle; rasatçılar günyarısında bulunan güneş tutulmasında müşahede
etmişlerdir.
 
 Dördüncü Madde
 
Utarit yıldızının sürat ve düz gidişini, yavaşlama ve duraklamasını, geri
dönüş ve şaşırmışlığını, güneş ile olan bağlantı ve yaklaşımı bildirir.
 
Ey aziz, astronomlar demişlerdir ki: Bu utarit yıldızına da, kâh sürat, kâh
düz gidiş, kâh yavaşlama, kâh duraklama, kâh geri dönüş ve kâh yürüyüşünde
şaşırmışlık ârız olur. Bu durumların açıklanması budur ki: Yıldız,
döndürücüsünün yukarısında bulundukta; kendi merkezinin hareketi,
döndürücüsünün merkezinin hareketine burçlar sırası üzere uyar ve yıldız
hızlı hareket eder görünür. Ne zaman döndürücü tarafına bir miktar eğilse,
düz hareket eder görünür. Yıldız, döndürücünün aşağısına inişte yavaş
hareket eder görünür. Zira ki, yıldızın kendi merkezi inişte olduğundan,
hareketi görünmez olup, ancak tedvirin merkezinin hareketi görünür. Yıldız,
döndürücünün en aşağısına yakın oldukta; kendi merkezinin burçlar sırasına
uymayan hareketi, döndürücünün merkezinin, taşıyıcının hareketiyle burçlar
sırası üzere olan hareketine eşit olup, hareketler birbirine muarız ve
karşı olmakla; yıldız durur görünür. Yıldızın geri dönüşü tamam olup, iki
hareket birbirine eşit geldikte; yıldız ikinci kez durur görünür. Bundan
sonra yine yavaş hareket eder görünür. Zira ki yıldızın kendi merkezi,
döndürücünün merkezinin hareketi görünür. Yavaşlamadan sonra tekrar hızlı
hareket eder görünür. Halbuki yıldız, kendi döndürücüsünde dönüşünü tek
düze sürdürür. Zira ki feleklerin hareketi, kendi küreleri kuşağına
nispetle basit, benzerli ve düzdür.
Yıldızın, geri dönüşünden önceki duruşuna: Birinci makam, ötekine: İkinci
makam derler. Utarit yıldızının geri dönüş süresi yirmibir gündür. Düz
gidişi üç ay beş gündür. Bu yıldızın, taşıyıcı feleğinin burçlar kuşağından
kuzeye ve güneye üç ve dörtte bir derece eğimli iken; döndürücüsünün dahi
doruğu ve eteği, eğilimli feleğinden kâh kuzeye, kâh güneye eğilimi olup;
yaklaşık altı derece enlem farkı dahi bulunmuştur. bu yıldız dahi
yürüyüşünde şaşırmış gibi görünüp, şaşırmış adıyla isimlendirilmiştir.
Güneşe nispetle bu yıldıza ârız olan bağlantı ve yaklaşımın açıklanması
budur ki: bu yıldızın taşıyıcısının hareketi, güneşin merkez dışı feleğinin
hareketiyle eşit olduğundan, döndürücünün merkezi dahi sürekli güneşin
merkezininkine eşit bulunmuştur. Şu halde utarit yıldızı, güneşin
çevresinde döndürücüsünün hareketiyle deveran eyledikçe, döndürücüsünün
yarıçapı miktarı güneşten uzaklıkta, onu tavaf edip; iki uzaklığın
ortalarına geldikte; kâh sabah, kâh akşam meşale gibi çakıp, kâh güneşle
yakın olur. Zühre gibi güneş kursuna yakın olup, her bir dönüşünde iki kere
güneşle yakın olur. Bir kere süratli gidişinin yarısında yani
döndürücüsünün zirvesinde bulundukta; sürekli çakışması ve yaklaşması olur.
Bir kere dahi geri dönüşünün yarıksında yani döndürücünün eteğinde oldukta;
güneşle sürekli çakışması ve yaklaşımı bulunur. İki yaklaşımı arasında olan
müddet iki aydır.
 
 Beşinci Madde
 
Utarit yıldızının ilk doruk ve eteğinin, tepe ve kuyruk düğümlerinin
burçlar feleğindeki yerlerini; kendi tabiat ve vasıflarını; feleğinin
uzaklık mesafesini ve cisminin miktarını bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Utarit yıldızının
doruğu, tepe ile kuyruk düğümleri arasında yani eğilimli feleğinin burçlar
feleğinden kuzeye oldukça eğiliminde vâki olmuştur ki, tepe düğümünden
doksan derece sonradır. Çünkü üst ve aşağı noktalar, yukarıda açıklandığı
üzere, burçlar feleğinin hareketine uygun olan mümessillerin hareketleriyle
hareket ederler. İlk doruk, utaritin burçlar feleğinden eri, rumî tarihin
asiz senesinde terazi burcunun yirmi altı buçuk derecesindeydi. Eteği,
aynı şekilde koç burcunun yirmialtı buçuk derecesindeydi. Şu halde doruk ve
etek, tepe ve kuyruk dahi yukarıda defalarca açıklandığı üzere halen,
yaklaşık sekiz derece mesafe hareket etmişlerdir. Zira ki, rumî tarih halen
ikibin altmışdokuzdur. Hicrî tarih ise binyüzyetmişe, yetmiştir.
Utarit yıldızının tabiat ve vasıflarında müneccimler sözbirliği edip,
demişlerdir ki: Utaritin tabiatı soğukluk ve kuruluk olup, gündüz erkeği
bulunmuştur. Kendinden başka yıldızın tabiatiyle uyuşucu olduğundan; uyuşan
ve münafık nâmıyle isimlendirilmiştir. Bu yıldızın vasıfları: Edeb,
zeyreklik, anlayışlılık, feraset, zihin, dirayet, nutuk, belagat, nakış,
kitabet, hesap, isabet, zekâ, dikkat, sanat, hile ve hıyanet bulunmuştur.
Bu yıldızın tali düştüğü menilerde bu vasıflarıyla etkili olduğu
gözlenmiştir. Bu yıldız, pazar gecesi ve çarşamba gününe hâkim olduğu
gözlenmiştir. Bu yıldız, pazar gecesi ve çarşamba gününe hâkim bulunmuştur.
O gecenin ve bu gündüzün ilk saatleri, buna nispet kılınmıştır.
Utarit yıldızının ölçü ve cisminde, mümessil feleğinin uzaklığı mesafesinde
rasatçılar, geometriciler ve matematikçiler sözbirliğiyle demişlerdir ki:
Utaritin mümessil feleğinin yumru yüzeyinin, âlemin merkezinden uzaklığı,

yaklaşık ikiyüz yetmişaltıbin altıyüzelliiki fersah hesaplanmıştır. çukur
yüzeyinin uzaklığı ise yaklaşık seksenyedibin beşyüzyirmidört fersah
ölçülmüştür. Bu feleğin kalınlığı yaklaşık yüzseksendokuzbin
altıyüzyirmisekiz fersah ölçülmüştür. Utaritin cismi, yerkürenin cisminin
takriben otuzikidebir miktarı bulunup, delillerle hepsi ispatlanmıştır.