30-BÖLÜM:030:
 
İKİNCİ BÖLÜM
 
Bedenlerin bileşiminin keyfiyetini, uzuvların tabiatlarının mahiyetini,
insan hayatının mizaçlarını, dört rüknün karışım ve bileşiminin,
karışımların sebeblerini, durumlarını ve faydalarını ve onlardan oluşanı
dört madde ile uzun uzun açıklar.
 
Birinci Madde
 
Bedenlerin bileşiminin keyfiyetini bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, anatomi bilginleri demişlerdir ki: Dört esas ki,
(rükün) basit cisimlerdir, insan bedeni ve diğer hayvanların ilk
cüzleridir. Zira ki bileşik cisimlerin çeşitli nevileri, özlerin
birleşmesiyle meydana gelir. Esaslar ise dörttür: İkisi hafif, ikisi
ağırdır.
Hafifler: Ateş ile havadır. Ağırlar: Su ile topraktır. Çünkü ateş unsuru,
havaî cevherinin sirayetiyle diğer unsurlarda cereyan edip, bileşip,
hararetiyle iki ağır ve soğuk unsurun, soğukluklarını kırar. Onlar,
unsurluklarını terkedip, mizaçlık mertebesine giderler. Şu halde iki ağır
unsur, uzuvların sükûn ve oluşumuna metin madde olur. iki hafif unsur,
uzuvların hareket ve hayatlarına yardımcı olur.
İlk esasların kuvvetleri ki, dört keyfiyettir, onlar, sıcaklık, soğukluk,
rutubet ve kuruluktur. Bu dördü, unsurların anneleridir. Esaslarda
mevcuttur. Bu unsurî keyfiyetler, tabiî suretler üzerine eklenmiştir. Zira
ki onlar, sıcaklık ve soğukluk gibi keyfiyetlerde geçici ve değişicidir.
Halbuki tabiî suretlerin her iri, kendi zatıyle bakidir. Eğer dört
keyfiyet, tabiî suretlerin aslı olsaydı, onlar dahi değişici olup, sabit
kalmazlardı. Şu halde eğer basit cisimler olan dört esas, küçülüp biraraya
gelseler, tam bileşik cisimler olan üç bileşikde (mevalid-i selase) teğet
olup, bu zıt keyfiyetleriyle birbirine tesir etseler ve o bsitlerin her
biri öbürünün şiddetli keyfiyetini kırsa; o zıt keyfiyetler arasında her
birinden tümünde eşit ve benzer aracı keyfiyet hâsıl olur ki, ona: Mizaç
derler. Üç bileşik yani maden, bitki ve hayvan hep onunla vücuda gelirler.
Lakin yarı bileşik cisimler olan bulut ve şihap gibi atmosferik şeyler,
unsurlardan mizaçsız meydana gelirler. Onun için süratle yok olurlar.
 
 İkinci Madde
 
Beden uzuvlarının tabiatlarının mahiyetini bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, anatomi bilginleri demişlerdir ki: O şekil verici
ve yaratıcı olan Allah Taâlâ hazretleri, âlemde her nesneyi, münasip ve
muvafık yerli yerinde, güzel ve mutedil yaratmıştır. Her canlıya uygun ve
her uzvunun haline muvafık olan mizacı vermiştir. alemin cüzlerinin tümünde
olan mizaçların en layık ve en uygununu insan bedenine kerem kılıp, her bir
uzvuna en münasip ola mizacı bahşetmiştir. Bazı cüzlerini ziyade sıcak,
bazısını ziyade soğuk, bazısını ziyade rutubetli ve bazısını ziyade kuru
etmiştir.
Bedende fazla sıcak olan o ruhtur ki, latif buhardır. Sonra yürektir ki,
ruhun menşeidir. Sonra kandır ki, muttasıldır. Sonra karaciğerdir ki, kan
ondan doğmadır. Sonra halis olan ettir. Sonra sinirdir ki, et ile karışmış
olan sinirdir. Sonra dalaktır ki, onda kan vardır. Sonra böbrektir ki, kanı
azdır. Sonra atardamarlardır ki, ruhun çevresinde olan kanın zarflarıdır.
Sonra toplar damarlardır ki, mutlak kanın zarflarıdır. Sonra el derisidir.
Bedende gayet soğuk olan balgamdır. Sonra saçlardır. Sonra kemiklerdir.
Sonra kulak kemiğidir ki, kıkırdaktır. Sonra kirişlerdir. Sonra
perdelerdir. Sonra sinirlerdir. Sonra murdar iliktir. Sonra dimağ
(beyin)dir. Sonra iç yağıdır. Sonra deridir.
Bedende gayet kuru olan saçtır ki, duman buharındandır. Sonra kemiktir ki,
uzuvların en sertidir. Sonra kıkırdaktır. Sonra kemik başlarıdır. Sonra
kiriştir. Sonra zardır. Sonra damarlardır. Sonra toplar damarlardır. Sonra
hareket sinirleridir. Sonra yürektir. Sonra bedenin sinirleridir. Sonra
deridir.
 
 Üçüncü Madde
 
İnsanın yaşlarının mizaçlarını bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, anatomi bilginleri demişlerdir ki: Yaşların
mizaçları muhtelif olduğundan, insanın yaşları topluca dörttür. Biri büyüme
çağıdır ki delikanlı yaşı da derler. Bunun müddeti insanın otuz yaşına
dektir. Sonra duraklama çağıdır. Buna gençlik yaşı dahi derler. Bunun
müddeti insanın altmış yaşına dektir. Sonra açık düşüş yaşıdır ki, buna
ihtiyarlık dönemi dahi derler. Bunun müddeti ömrün sonuna varıncaya dektir.
Lakin delikanlılık çağı da iki kısımdır. Biri çocukluk çağıdır ki, onbeş
yaşına dektir. Sonra delikanlılık çağıdır ki, delikanlılık çağının sonuna
dektir.
Çocukların mizacı mutedildir. Delikanlılığın mizacı sıcaklık ve rutubettir.
Gençliğin mizacı sıcak ve hiddetlidir. Duraklama çağının müddetinden sonra
sıcaklığın maddesi olan rutubeti, bizi kuşatmış olan hava çektiğinden
sıcaklık noksan bulmağa başlar. Zira ki, geçen bölümde açıklandığı üzere
cismanî kuvvetlerin ve cüzlerin hepsi nihayete erer. Ayrışanların bedeli
için eşitlik ve bir minval üzere sürekli soğumadır. Lakin bozulma gün gün
arttığından ayrışan rutubetle beraber karşılığı gelmez. Şu halde gelen ile
sarfolunan bedende eksilme ve geri dönme üzere olduğundan, rutubet yok
olup, hararet söner. Tabii ölüm budur. Şu halde her bir şahsın ilk mizacı
hasebince rutubeti içine alan kuvveti ne miktar ise, onun tabii ecel
miktarı odur. Eğer dışardan bir kazaya uğramazsa odur ki, ömrü de odur.
Zira ki, Allah'ın kudreti ile ulvî cisimlerin süflî cisimlerde çeşitli
tesirleri daima birbirini takip ettiğinden bütün halkın şekil ve durumları
ahlak ve tavırları henüz anaların rahimleri içinde nutfe iken tesadüf eden
baht ve talihleri tesirleri ile ortaya çıkmıştır ki, ana karnına nutfe
düştüğü saatte baba ve ananın talihleri ne işte ise ve herbirinin yıldızı
neye bakıyorsa: Eğer kutlu, uğursuz, o nutfenin zatına tesiri ile
nakşedilir. Mesela saadet, şekavet, anlayış, hamakat, cimrilik, cömertlik,
korku, şecaat, sevgi, düşmanlık, hırs, kanaat, himmet, alçaklık, fakirlik,
zenginlik, rahat, güzellik, kemal, yorgunluk ve üzüntü her ne konum üzerine
ise o mutfenin zatına tâi olur. Zira ki o nutfe, ceninin cisminin levh-i
mahfuzudur Levh-i mahfuz bu âlemin aynasıdır. Şu halde her kim ki, sait
olmuştur, o saadetini ana karnında bulmuştur. Her kim ki şakî gelmiştir, o
dahi şekavetini anası karnında almıştır. Nitekim Habib-i Ekrem Sallallahu
Aleyhi ve Sellem Hazretleri: "sait anası karnında saittir. Şaki anası
karnında şakidir," buyurmuştur. Herkesin talihinin tesirini remz ile
duyurmuştur. Çünkü halkın bütün şekilleri, vasıfları ve mizaçları felikî
konumlar gereğince rahimlerde muhtelif bulunmuştur. Şu halde eceli
müsemmaları dahi mizaçları hasebi ile onda muhtelif takdir olunmuştur.
Elhasıl delikanlı ve çocuk bedenleri, itidal üzere sıcak ve rutubetli
müşahede kılınmıştır. Gençlik bedenleri hiddetli, sıcak bilinmiştir.
Kırarma ve ihtiyarlık bedenleri, buhar ruhu ve sıcak kandan yukarıda
anlatıldığı üzere geçkin oldukları için soğuk ve kuru bulunmuştur.
Kadınların mizacı erkeklerden daha soğuk ve daha rutubetli olduğu tecrübe
kılınmıştır.
 
 Dördüncü Madde
 
Bedenlerin dört karışımının keyfiyetini bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, anatomi bilginleri demişlerdir ki: Bedenin ilk
rutubetleri olan dört karışım akıcı ve rutubetli cisimlerdir ki, gıdalar
önce ona dönüşüp, onlardan bedenin cüzleri gıdalanır.
Değerleri karışımın rutubetleri dört cinstir ki: En faziletlisi kan
cinsidir. Sonra balgam cinsidir. Sonra safra cinsidir. Sonra siyah köpük
cinsidir. Bu karışımların her biri tabiî ve tabiî değildir. Tabiî kan, sıcak
ve rutubetlidir. Rengi kırmızı, tadı tatlıdır. Faydası et, yağ ve uzuvların
gıdası olmaktır. Tabiî olmayanı soğuktur ve rengi bulanıktır. Tadı acı
olup, faydası olmaz. Tabiî balgam, soğukçadır. Rengi yumurtanın beyazı
gibidir. Tadı tatlıdır. Faydası ya kan veya kanın yerini tutup, uzuvların
gıdası olmaktır. Tabiî olmayanı kuru mizaçlı ve değişik renktedir. Acıdır.
O, ya tuzlu veya asitli olur. Tabiî safra sıcak ve kırmızıya yakın,
yapışkandır. Faydası kana karışıp ve yardımcı olup bedenin cüzleri
olmaktır. Tabiî olmayanı, yakıcıdır ve zehir cevheridir. Tabiî siyah köpük
tabiî kanın altında kalan tortudur. Tadı tatlıya yakındır. Yeri dalaktır.
Faydası açlığı ve şehveti tahriktir. Tabiî olmayanına zehirli kara köpük
derler.
Dört karışımın doğuş keyfiyeti böyledir ki: Önce gıdanın çiğnenme ile hazm
olması vardır ki, ağız yüzeyi ve mide yüzeyi ile bitişik ve bağlantılıdır.
Şu halde onda dahi hazmetme kuvveti hâsıldır. Zira ki, çiğnenmiş nesnenin
önceki tad ve kokusu gitmiştir. Sonra çiğnenmiş gıda mideye vardığında,
midenin ağzı kapanıp, tamamen ona hazmolunur. Lakin sadece midenin harareti
ile değildir. Belki ağ taraftan karaciğerin, sol taraftan dalağın ve onda
olan atar ve toplar damarların, harekete kabiliyetli olan iç yağının,
midenin üstünde ve zarının ötesinde yüreğin, bütün bunların hararetleri ile
tamam olup iki üç saatte ilk hazım hasıl olur. Midede keşkek suyu gibi
akıcı cevher olur. Sonra onun kesifi mideden bağırsaklara çıkışa yol bulur.
Latifi mideye bitişik olan damarlar yolundan karaciğere bitişik olan ince
kıllar gibi damarlar ile süzülüp, karaciğere çekilir. Şu halde karaciğer o
latif cevhere kavuşup; sünger gibi emer. Onda da önceki sindirim süresi
kadar zamanda pişer. İkinci hazım da hasıl olur. O pişen kırmızı rengi
boyanıp, onun yüzünde kaymak gibi nesne ve dibinde tortu gibi nesne hâsıl
olur. Eğer ifrat derecede pişerse bir yakıcı nesne hâsıl olur. Eğer az
pişerse hint kavunu gibi bir nesne peyda olur. O kaymak safradır veya siyah
köpüktür. Bu ikisi tabiîdir. Yakıcı olanın latifi itilen safradır, kesifi
itilen siyah köpüktür. Bu ikisi tabiî değildir. Hit kavunu,tabiî balgamdır.
Hepsinden saf ve hasi olanı kandır. Lakin suyu fazladır ki, karaciğerden
ayrılmazdan önce suyu, böbreklere inen damarlarla çekilip, kendilerine gıda
olacak yağ ve kanı alıp, artığı mesaneye süzülüp, dışarı çıkmaya yol bulur.
Kıvam bulmuş halis kan, karaciğer üstünde doğan büyük damara çekilip, ondan
ayrılan atardamarlara akar. Sonra yüreğe ve buradan bütün vücuda yayılır,
uzuvların besini olur.
 
Beşinci Madde
 
Karışımların oluş sebeblerini, tabiat ve faydalarını ve hareket
sebeblerini; buharlardan doğan tabiî ruhu bildirir.
 
Ey aziz, malûm olsun ki, anatomi bilginleri demişlerdir ki: Tabiî kanın fail
sebebi, mutedil hararettir. Maddî sebebi, gıdaların ve içeceklerin mutedil
olmasıdır. Tam sebebi bedenin beslenmesidir.
Tabii safranın fail sebebi, mutedil hararettir. Maddî sebebi, sıcak, latif,
tatlı ve yağlı gıdadır. Sureta olan sebebi, fazla çiğnenmektir. Tam sebebi,
kan karışımı ve bedenin beslenmesidir. Yakıcı safranın fail sebebi,
karaciğerin aşırı hararetidir.
Tabii siyah köpüğün fail sebebi, mutedil hararettir. Maddî sebebi, rutubeti
az olan çok sıcak ve katı gıdalardır. Sureta olan sebebi, akmayan ve
ayrışmayan gıdalardır. Tam sebebi, kanı kuvvetlendirip, bedenin gıdası
yapmaktır. Yakıcı siyah köpüğün fail sebebi, az hararettir. Maddî sebebi,
az çiğnemektir. Tam sebebi, kan karışımı ve bedenin beslenmesidir.
Şu halde, karışıkların doğuş sebebleri, sıcaklık ve soğukluktur. Zira ki
mutedil hararetten kan; fazla hararetten yakıcı safra ve çok fazla
hararetten yakıcı siyah köpük; soğukta balgam doğmuştur.
Kan ile damarlardan akan karışımların, damarlar içinde dahi iki üç saat
müddetinde üçüncü hazmı vardır. Azaya tevzi edildiğinde; her uzuvda kendi
nasibinin bu müddet içinde de dördüncü hazmı vardır. Damarlar içinde olan
üçüncü hazmın ve azada olan dördüncü hazmın fazlaları geçen bölümde
açıklandığı gibi kulak kiri, göz çapağı, burun kiri olup, sa ve tırnak
suretini bulup; bedenin azalarından ayrışan ter, kir, yara ve cerahat
şeklinde vücuttan atılır.
Sözü edilen karışımların doğuş sebebleri olduğu gibi, hareket sebebleri de
vardır. Zira ki bedenin hareketi ve sıcak eşya, kanı ve safrayı tahrik
eder. Bazı kere siyah köpüğü dahi tahrik eder. Lakin hareketsizlik, balgama
kuvvet verir. Güzel şeyler düşünmek de dört karışımı harekete geçirir.
Nitekim dört karışımın kesafetinden, bir kesif cevher doğar ki, uzuvdur
veya uzvun bir cüzüdür. Bunun gibi karışımın latif buharlarından, bir mizaç
hasebiyle latif bir cevher doğar ki, tabiî ruhtur. Hayvanî ruhu kabul
istidadını bulmuştur. Mizaç üzere önce bu ruh doğup, sonra bütün uzuvlara,
nefsanî kuvvetleri ve başkalarını kabul istidadını veren budur. Şu halde
nefsanî ve hayvanî kuvvetler insan bedeninin uzuvlarında hâsıl olmaz. Ancak
bu tabiî ruh vasıtasıyle olur. Eğer bedenin bir uzvu nefsanî ve hayvanî
kuvvetlerden kesilip, tabiî ruhtan kesilse, o uzuv henüz hayattadır. Zira
ki uyuşmuş veya felç olmuş olan uzuv, his ve hareket kuvvetini yitirmişken
yine hayatiyeti vardır. Eğer ölmüş olsa, kokuşur ve bozuşurdu. Şu halde
felç olmuş uzuvda, onu koruyan bir kuvvet vardır ki, bu tabiî ruhtur.